Nationaal Park Sallandse Heuvelrug
Twee dagen Sallandse Heuvelrug. Te kort om het hele Nationaal Park te verkennen, maar de autorit dwars door het gebied geeft wel een indruk van de uitgestrektheid van dit heuvelachtige heidelandschap omgeven door bossen. Salland ligt, net als de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug, op een stuwwal. Het landijs dat in de voorlaatste ijstijd tot halverwege Nederland kwam heeft de grond opgestuwd. De tweede ijstijd heeft verder reliëf gebracht aan het landschap. De heide hebben we te danken aan de landbouwers die de woeste gronden in cultuur brachten.
.
De eerste dag startten we vanaf Erve de Pas bij Haarle. In de 19de eeuw stond hier een herberg op het kruispunt van twee handelsroutes. Nu kun je er prachtige wandelingen maken. Wij kozen voor een combinatie van de Sprengenbergroute en de Groene route. Een wandeling door de tijd die het landschap heeft gevormd tot wat nu Nationaal Park de Sallandse Heuvelrug is.
Langs de rand van de Sallandse Heuvelrug hadden de boeren vroeger hun akkers. Daarnaast hadden ze gemeenschappelijke grond, de marke. Daar kon hun vee grazen, staken ze plaggen uit en vonden ze brandhout en hout om gereedschap te maken. Natuurmonumenten beheert nu dit deel van de Sallandse Heuvelrug. Op enkele akkers teelt Natuurmonumenten oude gewassen zoals de boeren dat vroeger ook deden. Dat het een fijne plek is voor reeën om te grazen zagen we aan het eind van de wandeling met eigen ogen. Een mooie afsluiting van een regenachtige wandeling. Al snel ging de paraplu op en verdween de camera, na nog even de Palthetoren gefotografeerd te hebben, in de rugtas. De ree die uiteindelijk met sierlijke sprongen ons pad kruiste, bewaar ik in mijn herinnering.
Vanaf het Buitencentrum Sallandse Heuvelrug van Staatsbosbeheer kozen we de tweede dag voor de geologische wandelroute. Het is opgehouden met regenen en het zonnetje laat zich zien. In het bos bloeien nog plukjes hei. Struikheide is een pioniersplant die het goed doet op droge zandgrond. Na de laatste ijstijd was heide een van de eerste planten die er groeide. Doe je niets dan groeit het gebied uiteindelijk dicht. Eerst met berken en dennen. Uiteindelijk wordt het gemengd bos. De heide kwam hier terug door de landbouwmethoden vanaf de Middeleeuwen tot de uitvinding van kunstmest. Bos werd gekapt om plaats te maken voor akkers; de mest van het vee werd gemengd met heideplaggen voor vruchtbare akkers.
Om te voorkomen dat het vee door het hele gebied ging zwerven werden houtwallen aangebracht. De lage dijkjes begroeid met dicht struikgewas dienden tevens als afbakening van de landbouwgronden. Sommige daarvan zijn nog altijd zichtbaar in het landschap of worden weer zichtbaar gemaakt zoals deze bij de schaapskooi in Twilhaar. Dit walletje is in het verleden ook aangelegd om te voorkomen dat de akker bedekt zou raken met het stuivende zand.
Ook de grillig gevormde stammetjes van eiken herinneren aan de tijd dat het bos en de heide werden gebruikt door de boeren die er woonden en rechten hadden in de marke. Om de zoveel jaar kapten zij de eiken tot laag bij de grond. Het hout en de bast gebruikten de boeren voor verschillende doeleinden. Uit de stam groeiden vanzelf weer nieuwe takken.
De grond werd zo intensief gebruikt dat grote stukken heide verdwenen waardoor het zand kon gaan stuiven. Om daar een eind aan te maken werd eind 19de eeuw Staatsbosbeheer opgericht. De aanplant van naaldbomen hield de verstuiving tegen; het hout werd gebruikt in de mijnbouw.
Het eenzijdige naaldbos maakt langzamerhand plaats voor gemengd bos. Dat is een bewuste keus. Het is natuurlijker, de gevolgen van een bosbrand zijn minder groot en zo'n bos onttrekt minder water aan de grond. Hoe dichter je in de buurt van het open heideveld komt, hoe meer de bodem onder de bomen bedekt is met vossebes. Dat is niet zo raar, want vossebes is verwant aan heide. Het is een groenblijvend, winterhard plantje met rode bessen en witte bloempjes. Je ziet het veel in kerststukjes. Koeien schijnen het lekker te vinden en in Engeland wordt het dan ook wel Cowberry genoemd. De bessen zijn ook voor mensen eetbaar, maar wel erg zuur.
Na de introductie van kunstmest was de heide niet meer nuttig voor de landbouw. De schapen verdwenen van de heidevelden en zo ontstond er vanzelf weer bos. Daarmee dreigde de bijzondere flora en fauna van de heide te verdwijnen: de korhoen, nachtzwaluw en roodborsttapuit, maar ook de zandhagedis en het heideblauwtje. Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer gebruiken verschillende methoden om de heide open te houden zoals begrazing door schapen en afplaggen. Net als de boeren vroeger deden. Ook worden nog steeds stukken heide teruggewonnen door de kap van bomen. Dat zie je op de Sallandse Heuvelrug waar bos overgaat in hei. Met de noodzaak om de hoeveelheid stikstof in de lucht omlaag te brengen is het de vraag of grootschalige bomenkap nog wel verantwoord is. Stikstof is ook een bedreiging van de hei omdat die hierdoor vergrast.
Na het bos gaat de wandeling verder over een van de grootste aaneengesloten gebieden in West-Europa met droge heide. Dat de heide dit jaar zo uitbundig zou bloeien had Natuurmonumenten niet verwacht na de droge zomer van vorig jaar. Helaas is de periode dat de struikheide op z'n mooist is maar kort. Half september moet je het doen met kleine plukjes paarse hei. Maar het uitzicht blijft adembenemend.
Vergeet niet bij het beklimmen van een heuvel om af en toe achterom te kijken of laat de omgeving op je inwerken vanaf een bankje.
Een wandeling over de Sallandse Heuvelrug is letterlijk een wandeling door heden en verleden. De informatiepanelen langs de route vertellen het verhaal over het ontstaan van dit landschap. In de voorlaatste ijstijd drukte een enorme massa ijs tot halverwege Nederland op de Hollandse bodem. Grond werd vooruit en opzij geduwd. Zo ontstond een stuwwal. Toen het warmer werd brak het water van het smeltende ijs daar weer doorheen. In de laatste ijstijd kwam de ijskap niet zo ver. De grond was wel bevroren. Alleen in de zomer ontdooide de bovenste laag. Omdat het water niet in de bevroren ondergrond kon wegzakken, stroomde het van de heuvels af en sneed langwerpige dalen uit. De zandweg met aan beide kanten hellingen is hier nog altijd het zichtbare resultaat van.
De stenen op de zandpaden hebben zowel in ruimte als tijd een lange reis afgelegd. De gletsjer nam ze mee uit het hoge noorden.
Na de heide komen we terug in het bos aan de randen van de Sallandse Heuvelrug. De walletjes die je hier ziet aan beide kanten van het pad zijn niet door mensen aangelegde houtwallen, maar de restanten van duinvorming in de laatste ijstijd. Zand vanuit de drooggevallen Noordzee werd over Nederland geblazen en vormde een dikke laag dekzand. Dit dekzand kon op de kale, bevroren ondergrond van de Sallandse heuvelrug vrij stuiven en vormde duinen. De lopende duintjes kwamen uiteindelijk tot stilstand toen de bodem weer begroeid raakte met eerst hei en later bos.