Januari 2022
Afsluiting Kromme Rijn: 900 jaar waterbeheer.
Negenhonderd jaar geleden, in 1122, werd de Kromme Rijn bij Wijk bij Duurstede afgedamd. Ooit een honderden meter brede rivier, was de Kromme Rijn in die tijd aan het verzanden. Dat zorgde voor veel overstromingen. De Lek werd de hoofdstroom van de Rijn. Dat onbedijkte rivieren hun loop regelmatig wijzigden was normaal in die tijd. Nederland was een delta waar de natuur onbelemmerd zijn gang kon gaan en het water de weg van de minste weerstand koos. Met de afdamming van de Kromme Rijn nam de mens het heft in eigen hand. Rivieren werden bedijkt. Beheersing van het waterpeil werd mogelijk door de aanleg van sluizen en gemalen. Waterschappen werden verantwoordelijk voor het beheer.
De Rijn vindt zijn oorsprong in de Tomasee in de Zwitserse Alpen. In het begin is het niet meer dan een snelstromend bergbeekje. Op zijn weg door Zwitserland, via Duitsland naar het laagland verandert het beekje in een brede rivier gevoed door regenwater en smeltwater uit de bergen in midden Europa. Niet gehinderd door dijken en sluizen zocht het water in het verleden de weg van de minste weerstand naar de Noordzee. Bij hoog water krijg je een indruk van de honderden meters brede Rijn die in het verleden langs het huidige Wijk bij Duurstede stroomde. Zoals begin januari toen het waterpeil van de Rijn in hoog tempo steeg door de vele regen en het smeltwater uit Zwitserland en Duitsland.
De Rijn komt bij Lobith Nederland binnen. Even verderop splitst de rivier zich in de Waal en de Nederrijn. Tegenwoordig ligt de loop van De Rijn vast. Maar de dijken liggen niet strak langs de hoofdbedding van de rivier. Bij hoog water vangen de uiterwaarden het water op. Bij Wijk bij Duurstede zijn dat de Lunenburgerwaard en de Rijswijkse buitenpolder aan de overkant. In het kader van ruimte voor de rivier zijn hier zijarmen uitgegraven om te voorkomen dat bij extreem weer het water te veel druk op de dijken geeft of er overheen dreigt te stromen. Natuur, recreatie en veiligheid gaan hier hand in hand. Rijswijk herken je aan het witte torentje. Daarnaast zie je de torens van de Prinses Marijkesluis in het Amsterdam-Rijnkanaal. Bij hoogwater kan die gesloten worden.
De Nederrijn vormt een natuurlijke grens tussen de provincies Utrecht en Gelderland. Na de kruising met Het Amsterdam-Rijnkanaal verandert de naam in Lek. Die naamsverandering heeft te maken met de historische loop van de rivier de Rijn. De Kromme Rijn was aan het begin van de jaartelling de hoofdstroom van de Rijn. Ter hoogte van het huidige kasteel Duurstede ontstond een doorbraak in de oeverwal en lekte water van de Rijn weg in wat oorspronkelijk een klein zijstroompje was dat later de naam De Lek kreeg. De Lek werd door de eeuwen heen steeds actiever. Met de afdamming van de Kromme Rijn werd de Lek uiteindelijk de hoofdstroom. De splitsing tussen Lek en Kromme Rijn lag tot in de negentiende eeuw tussen de haven en de eerste krib stoomafwaarts. Het Amsterdam-Rijnkanaal werd pas halverwege de vorige eeuw gegraven. Historisch gezien verandert de naam van de Nederrijn dus al iets meer stroomopwaarts en vaart het veerpont van Wijk bij Duurstede naar Rijswijk over de Lek en niet over de Nederrijn.
De Kromme Rijn verzandde steeds meer. Gevolg was dat er in de Kromme Rijnstreek regelmatig overstromingen waren. Om daar een eind aan te maken werd in 1122 de 100 meter brede Kromme Rijn ter hoogte van het huidige kasteel Duurstede afgedamd. Later werd in de dam een duikersluis geplaatst zodat naar behoefte water kon worden ingelaten. Hier ligt de oorsprong van de Waterschappen. Wie de sleutel had om de sluis te openen bepaalde hoeveel water er door de Kromme Rijn mocht stromen. Daar was dan ook regelmatig ruzie over. Met de aanleg van het inundatiekanaal werd de duikersluis overbodig en uiteindelijk in 1988 volgestort met beton. Met de dijkverzwaring verdween hij volledig. Ga je in de tijd terug op topotijdreis.nl, dan kun je de precieze plek nog vinden. De dam, die zo'n 450 meter lang was, ligt deels onder de dijk en deels onder de bebouwing van Wijk bij Duurstede.
In het kader van de Nieuwe Hollandse Waterlinie werd in 1866 het begin van de Kromme Rijn verlegd. Er kwam een sterk verbeterde sluis: de inundatiesluis. Via sluizen en waterwegen kon het land rond Utrecht en Amsterdam onder water worden gezet. Een laag van 40 cm was voldoende om de vijand tegen te houden. Manschappen en materieel zouden vastlopen en voor een boot was het water te ondiep. Deze manier van verdedigen was uniek in de wereld. Militair heeft de sluis geen functie meer. Voor het beheren van de waterstanden in de Kromme Rijnstreek is hij nog altijd onmisbaar. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, HdSR, is tegenwoordig verantwoordelijk voor het beheer in de hele Kromme Rijnstreek: het zuiveren van afvalwater, het onderhoud van de dijken en het regelen van het waterpeil.
De inundatiesluis maakt deel uit van het complex Waterwerken Kromme Rijn. Tussen Nederrijn en sluis ligt het inundatiekanaal. Even verderop is een schotbalkenkering aangelegd die bij extreem hoog water gesloten kan worden. Het korte kanaal tussen de twee sluizen is een kwelkom of ontvangkom. Hierin kan het water dat vanuit de Nederrijn binnenkomt tot rust komen en lekkage, kwel, van de schuiven en schotbalken worden bestreden.
Na de schotbalkenkering ligt het begin van de Kromme Rijn verscholen achter huizen. Vanaf de brug over de kering kun je er een blik op werpen. Bij de aanlegsteiger van de Krommerijnder kun je even tot aan het water komen. Neem hiervoor het eerste straatje rechts na de brug over de schotbalkenkering, De Blauwe Pannen.
Vanaf Wijk bij Duurstede naar Utrecht kun je het Kromme Rijnpad lopen, een wandeling van 29 km. Dat kun je ook in etappes doen. Mijn plan is om dit jaar in 12 rondwandelingen De Kromme Rijn, het landschap en haar geschiedenis in woord en beeld te beschrijven. Elke maand een aflevering, te beginnen met een korte, historische wandeling in Wijk bij Duurstede.