De Kromme Rijn in 12 wandelingen
Wandeling 12: De Kromme Rijn in Utrecht
Langs de Kromme Rijn kun je vanaf Wijk bij Duurstede tot in Utrecht een wandeling van 29 km maken die grotendeels over het jaagpad langs de rivier gaat. Dat is een pittig eindje lopen. Maar je kunt het hele traject ook in etappes verdelen en er rondwandelingen van maken. In 2022 was het 900 jaar geleden dat de Kromme Rijn werd afgedamd. Een mooie aanleiding om elke maand een rondje Kromme Rijn te lopen. De twaalfde en laatste rondwandeling van bijna 6 km had ik in december moeten lopen. Dat kwam er niet van. Maar in de maand mei is het extra genieten. Over het jaagpad langs de Kromme Rijn loop je tussen het Fluitekruid en om je heen zingen de vogels hun lenteliedje. Onderweg passeer je de verdedigingswerken van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en in Utrecht de stadsverdedigingswerken uit de zestiende eeuw. Je volgt de wandelknooppunten 79-82-41-83-84-92-rechts Abstedebrug-links wandelpad Stadsbuitengracht-scherp rechts Parallelweg-Oosterpoortbaan-41-13-51-82-79. Een routekaartje vind je op route.nl of haal bij de VVV de wandelkaart Kromme Rijnstreek.
Het laatste rondje Kromme Rijn begint in Utrecht aan het eind van de laatste bocht in de Kromme Rijn bij de Moestuin aan de Laan van Maarschalkerweerd. Zowel met de fiets, de auto als openbaar vervoer is dit een handig beginpunt. Loop vanaf de Moestuin het korte stukje naar het jaagpad langs de Kromme Rijn.(Rechts langs het fietspad, voor het viaduct rechts en meteen links blauwe pijl volgen naar knooppunt 79). Loop onder het viaduct door richting knooppunt 82 over het jaagpad richting Utrecht.
Het is lente, dat zie je en dat hoor je. Links, in het bos, hoor je de Tjiftjaf, het Winterkoninkje, de Merel, het Zwartkopje en de Vink. Overal langs het pad bloeit Fluitekruid, ook wel Hollands Kant genoemd. Het is een van de eerste schermbloemigen van het jaar.
De Eenstijlige Meidoorn doet zijn naam eer aan, al zie je de eerste bloemen al eind april. In het najaar komen er rode bessen aan die bij de vogels erg geliefd zijn. De stam van gesnoeide Meidoorns die als omheining in graslanden werden gebruikt kunnen honderden jaren oud zijn.
De Paardenkastanjes hebben flink te lijden gehad van de kastanjebloedingsziekte. Dat komt door een bacterie die moeilijk te bestrijden is. Deze boom bloeit gelukkig nog met prachtige witte, rechtopstaande bloemtrossen. In tegenstelling tot de Tamme Kastanje worden de vruchten niet gegeten door mensen. Voor dieren zijn ze wel eetbaar. Zo komt de boom waarschijnlijk ook aan zijn naam. De Paardenkastanje is in de 16de eeuw ingevoerd vanuit Turkije. Turken gaven de vruchten aan paarden te eten als ze een veulen kregen maar ook als geneesmiddel.
Aan de overkant van de Kromme Rijn ligt stadion Galgenwaard. Al in 1936 stond hier een stadion dat in het kader van de werkverschaffing werd gebouwd. Begin jaren tachtig van de vorige eeuw werd het oude Galgenwaard vervangen door het moderne stadion. Het hoge gebouw er achter is een echte blikvanger. Bij wandeling 11, aan de andere kant van de bocht in de Kromme Rijn viel het mij al op. Hierin is het bedrijf Conclusion gevestigd waar ruim 25 bedrijven deel van uitmaken. Ze hebben allemaal iets te maken met ICT en digitale technieken die helpen "Bij elke stap in jouw digitale reis naar morgen".
Vlak voordat je de Waterlinieweg passeert ligt links van het jaagpad Fort Lunet I. Daar achter liggen nog drie forten aan deze kant van de Waterlinieweg. Daar heeft deze weg zijn naam aan te danken. In het kader van de Nieuwe Hollandse Waterlinie werden begin 19de-eeuw rond de stad Utrecht vier forten gebouwd in de vorm van een halve maan, vandaar de naam Lunetten. Ze moesten een aanval vanaf de Houtense Vlakte voorkomen die te hoog lag om onder water gezet te worden. Lunet 1 ligt langs de Kromme Rijn. Hier werd later een atoomvrije bunker gebouwd. Daarin is nu het Fort van de Democratie gevestigd dat met een interactieve tentoonstelling jongeren leert wat democratie is en hoe je daar zelf aan kunt bijdragen.
Je bent aangekomen bij wandelknooppunt 82. Vervolg het jaagpad onder het viaduct door naar knooppunt 41. Het is een lage onderdoorgang. Pas op als je lang bent.
Na Lunet 1 stroomt de rivier door de wijk Kromme Rijn. De flats zijn zo gesitueerd dat de bewoners zoveel mogelijk uitzicht hebben op de Kromme Rijn die met een brede groenzone als park is opgenomen in het naoorlogse ontwerp van de wijk. Meer recent zijn er ecologische oevers aangelegd en een paddenpoel waardoor het park met zijn licht meanderende rivier nog meer een natuurlijke indruk maakt.
Een grote groep ganzen verspert de weg. Gezien de vele ganzenpoep hebben ze het reuze naar hun zin op dit pad. Loop verder over het jaagpad langs de Kromme Rijn.
Het groen aan beide zijden van de Kromme Rijn wordt steeds spaarzamer. De rivier ligt na het passeren van het viaduct Oosterspoorbaan (knooppunt 41) strak tussen de kaden en loopt in een rechte lijn door naar het eindpunt bij het Ledig Erf. Loop verder richting centrum van Utrecht naar knooppunt 83.
Het leegstaande gebouw achter de hoge hekken links van het pad is het voormalig Pieter Baan Centrum, de psychiatrische observatiekliniek van het Nederlands Instituut voor Forensische Psychiatrie en Psychologie. Tussen de hekken groeien verschillende soorten wilde planten zoals Ooievaarsbek, Gewone Steenraket en Look Zonder Look. Eind 2023 begint de herontwikkeling van het gebied. Volgens de plannen komt hier langs de Kromme Rijn aan beide kanten van het pad een strookje groen.
Even verderop houdt het jaagpad op en loop je verder over de straat die heel toepasselijk Krommerijn heet. Links van de weg staan huizen.
Aan de overkant van de huizen ligt een smalle strook groen langs de Kromme Rijn. Het is een kleurrijk geheel van verschillende wilde bloemen. Er bloeien in mei onder meer Gewone Koekoeksbloem, Blaassilene, Gele Morgenster en Stinkende Gouwe. Dat is te danken aan een initiatief van de bewoners van de huizen aan de Krommerijn. De bewoners onderhouden de groenstrook samen met de gemeente Utrecht.
Loop verder onder de Albatrosbrug door naar knooppunt 83. Je bent nu merkbaar in de stad aangekomen bij het Ledig Erf. Tussen Kromme Rijn en straat is geen ruimte meer voor groen. Na de laatste brug, de Kromme Rijnbrug, stroom het water van de Kromme Rijn verder in de grachten van Utrecht. Sommige daarvan zijn nog een restant van oude lopen van de Rijn. Rond het begin van de jaartelling was de Kromme rijn, samen met Leidsche Rijn en Oude Rijn de hoofdstroom van de Rijn. Hier lag de Limes, de noordgrens van het Romeinse Rijk. In het huidige centrum van Utrecht, bij de Dom, bouwden de Romeinen het fort Castellum Traiectum. De naam Utrecht is hier van afgeleid. Het kreeg de naam Trecht, later met een U ervoor van het woordje Uut dat benedenstrooms betekent.
Ook in de stad is er dankzij al het water nog genoeg natuur te beleven. In de Stadsbuitengracht is een Meerkoetpaartje druk bezig met het voeren van hun jonkies.
Het nest ligt tegen het roer aan van de boot met de naam Ledig Erf. De Kromme Rijn voorziet de grachten van Utrecht van schoon water. Via de Vecht, oorspronkelijk een zijtak van de Rijn, komt een deel van het water bij Muiden in het IJsselmeer. Een ander deel stroomt via de Leidsche Rijn en de Oude Rijn bij Katwijk in de Noordzee.
Loop verder via de Tolsteegbrug naar knooppunt 84 aan de andere van de Stadsbuitengracht. Ga rechtsaf onder het gebouw van het Louis Hartlooper Complex, genoemd naar een bekende uit de Utrechtse filmgeschiedenis. Sinds 2004 is hier een filmtheater gevestigd. Daarvoor was het een politiebureau. Het is een rijksmonument in 1927 gebouwd in de stijl van de Amsterdamse School. Loop verder naar knooppunt 92 over het voetpad langs de Stadsbuitengracht.
Links van het pad ligt het voormalige Bolwerk Manenborgh. Het is een van de vier bolwerken die halverwege de 16e eeuw in opdracht van keizer Karel V werden gebouwd om de stadsverdediging uit de Middeleeuwen uit te breiden. De Stadsbuitengracht was een verdedigingsgracht rond wat toen Utrecht was. Aan het eind van de 16de eeuw kwamen er nog vijf bolwerken bij. In de 19de eeuw zijn de meeste van de verdedigingswerken gesloopt. In het kader van de Nieuwe Hollandse Waterlinie kwamen er eind 19de eeuw nieuwe forten rond Utrecht. Van het bolwerk Manenborch is het onderste deel behouden gebleven. Het is inmiddels een rijksmonument net als twee woningen op het bolwerk.
Voor de verdedigingswerken rond het huidige centrum van Utrecht kwam na de sloop iets moois in de plaats. Landschapsarchitect Jan David Zocher jr. ontwierp begin 19de eeuw een park langs de Stadsbuitengracht. Het was het eerste openbare park in Nederland genoemd naar de naam van de ontwerper ervan: Zocherpark. Oorspronkelijk heette het Wandelpark, want daar was het voor bedoeld. De totale lengte van dit smalle park langs het water, ook wel Singelplantsoen genoemd, is 5 kilometer. Manenborgh waar je nu loopt is er een onderdeel van.
Als je op topotijdreis.nl inzoomt op het centrum van Utrecht kun je zien dat de Stadsbuitengracht er in 2022 nog precies zo bij ligt als in 1815. Kijk je naar tussenliggende jaren dan blijkt er toch iets veranderd. In de jaren zeventig werden bij Hoog Catherijne delen van de gracht gedempt. Een historische vergissing. Als Minister Marga Klompé de stadsbuitengracht niet tot Rijksmonument had uitgeroepen, was er van de hele buitengracht weinig overgebleven. In 2015 werd begonnen met het uitgraven van de oorspronkelijke gracht. In 2020 stroomde er weer water rond het hele historische centrum van Utrecht.
Ga bij knooppunt 92 rechtsaf over de Abstederbrug en meteen weer links verder over het wandelpad aan de andere kant van het water. De stenen boogbrug is een rijksmonument. Hij is in 1901 gebouwd. De vormgeving van de hekken en lantaarns op de brug is in Jugendstil. Het grote gebouw aan de overkant van de brug is het Hiëronymushuis. Het werd in 1874 in neogotische stijl gebouwd als wees- en bejaardenhuis. Begin van deze eeuw is het met behoud van historische details omgebouwd tot luxe appartementen.
Aan de overkant van de Stadsbuitengracht ligt het bolwerk Sonnenborgh. Op het bastion uit de 16de eeuw werd in de 19de eeuw op voorstel van de natuurkundige Buys Ballot een sterrenwacht gebouwd. Het bastion is een van de best bewaarde uit Europa. Tegenwoordig is Sonnenborgh sterrenwacht en museum.
Steek net voor de bocht naar links de Maliesingel over en sla de Parallelweg in. Links van het fiets/ wandelpad ligt het spoor naar het Spoorwegmuseum.
Even verderop passeer je de Minstroom. Het riviertje is een afsplitsing van de Kromme Rijn en komt even voor de Abstederbrug uit in de Stadsbuitengracht. Rechts van het pad ligt het terrein van het Hiëronymushuis. Loop verder richting knooppunt 41.
Nadat je de Abstederdijk bent overgestoken verandert de naam van het pad in Oosterspoorbaan. In het begin van deze eeuw lag hier nog een spoorbaan. De bovenleidingportalen herinneren er nog aan. Nu is het een park voor en door bewoners in Utrecht Oost: een fiets- en wandelpad met aan beide kanten inheemse planten en stuiken. Het is aan de bewoners in Abstede te danken dat het spoor heeft plaatsgemaakt voor een prachtig stukje natuur. Het pad vormt een natuurlint samen met het groen langs de Stadsbuitengracht en het jaagpad langs de Kromme Rijn. Dat is goed voor de biodiversiteit. Insecten en kleine zoogdieren kunnen zich hierdoor vrij verplaatsen over een groot gebied.
Bij knooppunt 41 passeer je de Kromme Rijn en kruis je de route waar je op de heenweg over het jaagpad liep. Loop verder naar knooppunt 13 of kies voor een verkorte route over het jaagpad langs de Kromme Rijn naar knooppunt 82 en 79 naar het beginpunt.
Ook het meest zuidelijk stuk van de Oosterspoorbaan is klaar. Steek ter hoogte van het voormalig Pieter Baancentrum de Koningsweg over en loop verder over het wandelpad richting knooppunt 13.
De natuur profiteert van de brede bloemenstroken langs het wandelpad. Er bloeien veel inheemse planten en daar profiteren vlinders als het witje van. De bloemen van de Gewone Ossentong zijn prachtig hemelsblauw. De naam heeft de plant te danken aan de ruw behaarde langwerpige bladeren die aan een ossentong doen denken.
Bij het spoor naar Arnhem aangekomen loopt de wandelroute verder over park en begraafplaats Kovelswade. Het blauwe pijltje op het oranje bordje bij de toegangspoort laat zien dat je nog steeds op de goede weg bent. Na acht uur 's avonds is de poort dicht en in de winter al om vijf uur 's middags. Houd daar rekening mee als je deze route loopt. Ben je te laat, loop dan terug en loop bij knooppunt 41 over het jaagpad langs de Kromme Rijn terug naar het beginpunt. Kovelswade is in het begin van de 20ste eeuw aangelegd in classicistische stijl en een rijksmonument. Op Google Maps kun je mooi de structuur van de wandelpaden zien. De route loopt over het pad parallel aan de naastliggende spoorbaan
Bij knooppunt 13 aangekomen loop je verder naar knooppunt 51 over het voetpad naar de Rijndijk en verder over de Rijndijk naar de Koningsweg.
Links van het pad ligt de buitengracht van Fort Lunet II. Van de vier Lunetten die Utrecht moesten verdedigen voor een aanval over de Houtense Vlakte werd dit Lunet als eerste gebouwd. Lunet I dat tegen de Kromme Rijn aanligt, is als laatste gebouwd. Voor de defensie hebben de vier Lunetten geen functie meer. Ze horen nu tot Unesco Werelderfgoed en zijn toe aan een opknapbeurt.
Er wordt hard gewerkt aan het herstel van de twee meter dikke muren langs de buitengracht. Ook het landschap eromheen wordt aangepakt. Er is een plan dat de forten toegankelijk moet maken met daar omheen een park. "Het is een park dat uitnodigt om te ontdekken en te beleven en waar natuur, cultuur, bewegen én gezond leven samenkomen." Er komen wandelpaden en fietspaden.
Sinds eind 2022 zijn de plannen voor het Lunettenpark definitief. In de loop van de komende jaren zal het gebied Maarschalkerweerd waar je nu loopt steeds meer vorm krijgen. Het is nu een verrassend open, wat rommelig plekje aan de Oostkant van Utrecht. De buitengracht van Lunet I links van het pad, ligt verscholen achter dicht gebladerte. Van het fort zelf is niets te zien. Rechts van de dijk liggen weilandjes en verderop is een kassencomplex van de Stadsjochies. In 2016, op zoek naar een plek om zijn camper te stallen, was Rob onder de indruk van de schoonheid van dit stuk grond. Hij zag mogelijkheden om er gewassen te telen. Wat als hobby begon is uitgegroeid tot een Urban Farm of Stadstuin waar je kunt lunchen of dineren met producten van eigen grond.
De Rijndijk komt uit op de Koningsweg. Ga een klein stukje linksaf en steek bij de toegangsweg naar Lunet I de weg over. Loop verder over het voetpad het Galgenwaardsepad langs Lunet II naar knooppunt 82.
Tussen het voetpad en de toegangsbrug naar Lunet II staat een houten huis. Dat stamt nog uit de tijd dat er rond een fort niet gebouwd mocht worden om het schootsveld vrij te houden. Een houten huis kon wel. In geval van oorlog kon dat snel gesloopt worden.
Het pad komt bij knooppunt 82 uit op het jaagpad langs de Kromme Rijn. Loop verder naar knooppunt 79, het beginpunt van de rondwandeling. Je kunt er voor kiezen om aan de overkant van de Kromme Rijn verder te lopen over het Galgenwaardsepad parallel aan de rivier. Ik koos voor het jaagpad meteen rechts met als pluspunten het zicht op de rivier, het Fluitekruid in de bermen en het vogelkoor in het bosje rechts van het pad.
We liepen hier bij het begin van de rondwandeling, maar dat is allerminst saai. Het perspectief is op de terugweg altijd weer anders dan op de heenweg. Je ziet altijd weer dingen die je op de heenweg over het hoofd had gezien zoals de blauwe bloemetjes van de Gewone Ereprijs. En die foto van Smeerwortel had ik nog niet. In de Middeleeuwen werd deze plant als geneesmiddel gebruikt bij beenbreuken.